Tên di sản : Đền Bà Chúa Chầm
Tỉnh/Thành phố : Thanh Hóa
Loại di tích :
Di tích lịch sử
Sô quyết định : Số 315/QĐ-CT
Giới thiệu
Quy mô cấu trúc:
Ngôi đền hiện tại được đặt trên một khoảng đất rộng rãi, cao ráo và thoáng đãng, quay mặt về hướng Tây Bắc, phía Tây Nam giáp chân núi Thiềng, xung quanh đền thờ là ruộng đất canh tác của nhân dân địa phương. Cách đến thờ khoảng 500m về hướng Đông Bắc có một suối chảy vòng qua trước mặt ngôi đền và đổ ra sông Âm gọi là Hón Châm (Suối Chầm). Suối này bắt nguồn từ núi Nan dài khoảng 7km chảy ra sông Âm, đây là nơi cung cấp nước cho toàn bộ ruộng canh tác hơn 6ha của nhân dân làng Châm, vì thế ở đây quanh năm đều có đủ nước để tưới tiêu.
Cách khoảng 1km về phía trước mặt đền thờ có núi gọi là núi Lăng (hay đồi Lăng) tương truyền nơi đây là nơi an táng thi hài của Bà Chúa Châm, núi này rộng khoảng 4,7ha. Trên đây còn dấu tích của một ngôi mộ đã bị đào trộm. Theo nhân dân địa phương cho biết thì thời gian đào trộm ngôi mộ này vào khoảng năm 1984.
Từ đền thờ cách khoảng 2km về phía Tây bên tả ngạn sông Âm là địa điểm nơi bà mất, người ta gọi là Hón Vắng. Trước kia, đây là đoạn sông rất nhiều thuyền bè qua lại, vì thế những người đi qua lại trên sông Âm thường thắp hương cho Bà, cầu mong sự che chở của bà, lâu dần nơi đây đã trở thành nơi thờ vọng bà ở đây có đặt bàn thờ lộ thiên và bên trên là một bát hương thờ.
Như vậy, đền thờ được đặt trên một thế đất rất đẹp. Theo thuyết phong thuỷ của người xưa thì đây là nơi hội tụ linh thiêng, xứng đáng là nơi thờ tự vị tiên bà Tôn Thần đã gắn liền với vị anh hùng dân tộc Lê Lợi và có công lớn với đất nước.
Đến thăm quan di tích, theo thứ tự từ chân núi Thiềng đi xuống bằng một con đường nhỏ dài hơn 20m, phía bên hữu là một cái ao rộng khoảng 800m2. Bên tả là ruộng đất trồng ngô, lúa. Sau đó là vào đến sân của Đền thờ. Vào đầu thế kỷ XX nhân dân địa phương đã dựng một ngôi nhà ba gian lập tranh tre nứa lá, phía trước đền thờ là nơi hội họp và tế lễ, sau này phá đi mà không dựng lại nữa, chỉ còn là sân của ngôi đền. Sân đền gồm 2 khoảng: khoảng ngoài là đất trồng cây canh tác, tiếp giáp với khoảng ngoài là sân chính có diện tích 16m2 nhưng hiện nay đã dùng làm đất canh tác. Đền thờ là một ngôi nhà được dựng bằng gỗ và tre luồng theo cấu trúc thông thường. Gồm 2 mái chạy dọc ngôi đền phía trước và phía sau ngôi đền được lập mái lá, hai mái hai bên lập ngói máy, nên bằng đất, xung quanh để trống. Toàn bộ ngôi đền liên kết bởi hệ thống vì kèo bằng luồng, phía dưới là các ống luồng nhỏ liên kết giữa các cột lại với nhau giữ cho ngôi đến được vững chãi. Đến rộng 20m2. Hệ thống cột gồm 4 hàng cột, mỗi hàng gồm 2 cột, tổng cộng tất cả là 12 cột có đường kính bằng nhau (d = 20cm). Khoảng cách giữa 2 hàng cột chính là 1,5m, từ hàng cột chính đến hàng cột ngoài cùng là 0,8m. Đến gồm có 2 gian: gian ngoài rộng 10m2 là nơi hành lễ, gian trong dựng một gác nhỏ bằng tre, luồng có cửa vào bên phía tay trái rộng 1m và cao 1,1m mở ra với gian ngoài bằng một bức phên tre, nứa lật lên rộng 1,5m và cao 1,1m, gác này cao hơn so với nền đất là 1,2m, rộng 1,5m, dài 2,4m, sàn bằng nứa kết. Bên trong là nơi đặt long ngai, bài vị và một số đồ thờ như bát hương, mâm bồng, đài chén rượu, nước, đèn cây, lọ hoa,...
Hệ thống thờ tự ở đây gồm: trong cùng là một chiếc long ngai bài vị phía trên đặt mũ kim khôi, phía dưới là một bát hương bằng gỗ và mâm bồng, đài đựng chén...và một số bát hương mới đưa vào.
Như vậy, cấu tạo của hậu cung đền thờ Bà Chúa Chầm có khác so với đền thờ của người Việt ở đồng bằng, đó cũng là do chịu ảnh hưởng địa hình rừng núi và những đặc thù về bản sắc văn hóa nhà ở của dân tộc Mường là nhà sàn.
Tóm lại: Di tích đền thờ bà Chúa Chầm về mặt cấu trúc rất hài hoà và được dựng theo phong cách của dân tộc Mường.
Các hiện vật trong di tích:
Hiện tại di tích còn lưu giữa được rất nhiều hiện vật có giá trị liên quan đến ngôi đền.
Bao gồm:
Các đồ vật bằng gỗ:
Một cái long ngai bằng gỗ, sơn son thiếp vàng thờ Bà Chúa Chầm, cao 1,3m, rộng 47cm x 37cm.
Một đôi kiếm gỗ dài 62cm, rộng 2,5cm (có bao) được trang trí hoa văn và sơn son thiếp vàng.
Một đôi hài dài 19cm, rộng 7,5cm.
Một bát hương hình chữ nhật trang trí điêu khắc hình "hổ phù".
Một mâm bồng gỗ sơn son thiếp vàng, trang trí hoa văn tứ linh (long, ly, quy, phượng) kích thước cao 30,5cm, d = 43,5cm.
Hai đài chén lớn sơn son thiếp vàng, trang trí hình hoa cúc dây leo, cao 28cm, d = 15cm.
Ba đài chén nhỏ sơn son thiếp vàng, trang trí hình hoa cúc dây leo, cao 21cm, d = 9,5cm.
Một hộp đựng hình tròn, được sơn son thiếp vàng và trang trí hình hoa cúc dây leo, cao 10cm, d = 24cm.
Hai chân đèn cao 43cm, d = 19,5cm được sơn son thiếp vàng.
Hai lọ đựng hoa cao 28cm, d = 12cm, sơn son thiếp vàng và trang trí hoa văn.
Hai ống đựng hương cao 26cm, d = 14,5cm, được sơn son thiếp vàng và trang trí hoa văn.
Một hộp đựng, một ống đựng sắc phong được sơn son thiếp vàng và trang trí hình "lưỡng long chầu nguyệt" dài 62cm; cao 15cm; rộng 12cm.
Một đôi cánh cửa, có kích thước 1,1m x 0,4m dày 5cm.
Hai cây đao dài 2,25m được trang trí đầu rồng, phần thân trên lưỡi đao có chữ hán ghi tên người cung tiến vào năm "Bảo Đại thập tam niên" (tức năm 1938).
Một kiệu bát cống: cao 1,46m, dài 3m, rộng 0,9m, phía dưới kiệu (đòn khiêng) được trang trí hổ phù ở giữa và rất nhiều hình "lưỡng long chầu nguyệt", hai đầu của đòn khiêng kiệu được khắc thành hình đầu rồng.
Một ván bưng đấu trụ điêu khắc hình "Lưỡng Long chầu nguyệt", bên trên là mặt hổ phù, dài 1,1m; cao 70cm.
Hiện vật bằng đồng:
Một chiêng đồng loại nhỏ, d = 14,5cm, có giá đỡ, mặt chiêng được trang trí hình hổ phù và hình con nghê.
Một đôi hạc đồng ngậm sen, đứng trên mình rùa, cao 40cm.
Một chiếc còng dân tộc Mường loại lớn đã bị vỡ, kích thước đường kính đo được là 62cm.
Hiện vật bằng đá:
Gồm 12 chân tảng kê chân cột ngôi đền kích thước đo được là 26cm x 26cm, d = 22cm.
Hiện vật bằng giấy:
Một đạo sắc phong thời vua Bảo Đại năm thứ 9 (1934) mầu vàng trang trí hình lưỡng long và có dấu đỏ. Kích thước rộng 50cm, dài 1,25m.
Hiện vật bằng gốm:
Một chiếc bình hoa cao 14,5cm, đường kính 5,5cm màu mem ngà vẽ lam, trang trí hình "lưỡng long chầu nguyệt".
Ngoài ra, còn một số hiện vật khác bằng vải như áo, mũ, và một số bát hương mới được bổ sung vào đền thờ.